Lũy đá Kỳ Anh – Dấu tích bảo vệ biên giới
Hà Tĩnh – Lũy đá Kỳ Anh tọa lạc trên dãy Hoành Sơn và nằm trong hệ thống thành lũy cổ của Vương quốc Chăm Pa. Chiến công này từng được triều đại xưa sử dụng để bảo vệ biên giới. Kỳ Anh được coi là một mốc phân chia địa giới quan trọng giữa Giao Chỉ và Chiêm Thành, và có vị trí chiến lược về chủ quyền. Trong quá trình phát triển, các triều đại đã xây dựng các thành lũy để củng cố hệ thống phòng thủ, đặc biệt là tại Đèo Ngang, dãy núi Hoành Sơn, giáp ranh giữa tỉnh Hà Tĩnh và Quảng Bình ngày nay, nhằm đề phòng quân đội của nhà Nguyễn từ Đàng Trong đánh ra.
Theo ông Trần Phi Công, Phó giám đốc Bảo tàng Hà Tĩnh, lũy đá cổ Kỳ Anh đã có từ thời vương triều Chăm Pa. Trong thế kỷ 17, thời Trịnh – Nguyễn phân tranh, Trịnh Toàn đã củng cố và xây dựng lũy đá thành một phòng tuyến quân sự vững chắc để đề phòng quân đội của nhà Nguyễn tấn công từ Đàng Trong.
Lũy đá Kỳ Anh dài khoảng 30 km, nằm trên dãy Hoành Sơn, kéo dài từ đông sang tây, vắt ngang qua nhiều xã của huyện Kỳ Anh và thị xã Kỳ Anh, đến gần tỉnh Quảng Bình. Đặc biệt, công trình này được xây dựng hoàn toàn bằng đá son tự nhiên, không sử dụng chất kết dính. Vật liệu này có màu sắc đỏ như son khi mài ra và sẽ tự nhiên kết dính lại sau một thời gian dài.
Thành lũy có hình dạng quay về hướng nam, có chỗ cao nhất lên đến 6 m. Mặt thành rộng 3 m, chân rộng 5 m. Các thành lũy cách nhau khoảng 3 m và trên hoặc dưới thân thành của mỗi thành lại có một ô cửa hình vuông dạng phễu. Các ô cửa này không chỉ làm chỗ thoát nước mà còn có tác dụng như lỗ châu mai, chạy xuyên qua thân thành.
Trong lòng thành, cả trần và hai bên vách được lát bằng các hòn đá tự nhiên phẳng. Ông Trần Phi Công cũng nhấn mạnh rằng các ô cửa được xây dựng với kỹ thuật cầu kỳ và miệng ô cửa được thiết kế chắc chắn bằng một thanh đầm bắc ngang qua nhằm chống đỡ sức nặng của công trình.
Bên cạnh đó, trước hoặc sau mỗi ô cửa của thành lũy, luôn được đào thêm một hố tác chiến nối liền từ bên trong ra ngoài nền đất. Hố tác chiến, còn được gọi là “hộc đóng quân”, có kích thước 5 m chiều dài, 3 m rộng và gần 2 m sâu. Đây là nơi binh lính có thể nấp để quan sát và đánh trả đối thủ.
Thành lũy dài hàng chục km đã trải qua gần 400 năm và không còn giữ được dáng vẻ nguyên thủy. Hiện nó nằm giấu trong tầng rừng rậm rạp trên núi Hoàng Sơn. Từ năm 1993, nhiều đoàn chuyên gia khảo cổ đã đến Hà Tĩnh để khảo sát và nghiên cứu về lũy đá cổ Kỳ Anh. Ngoài ra, vào tháng 4 năm 2012, một đợt khai quật lớn đã diễn ra tại khu vực hộc đóng quân do Viện khảo cổ học Việt Nam và Bảo tàng Hà Tĩnh tổ chức.
Kết quả khai quật cho thấy các khối đá màu nâu đỏ trong lũy vẫn còn nguyên vẹn, kích thước 20×66 cm và bề mặt phẳng. Ngoài ra, các hiện vật thu được gồm mảnh sành và mảnh bát gốm có men, niên đại từ thế kỷ 19 đến 20.
Sau đó, nhà chức trách đã phục dựng một đoạn thành lũy dài hơn một km ở xã Kỳ Lạc, huyện Kỳ Anh, nhằm bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa, tham quan du lịch và nghiên cứu về thành lũy cổ ở Việt Nam. Năm 2014, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã công nhận lũy đá cổ Kỳ Anh là di tích kiến trúc nghệ thuật cấp quốc gia. Hiện nay, đoạn thành lũy ở xã Kỳ Lạc đã được gắn cột cờ và làm hàng rào thép gai cùng các hạng mục phụ trợ khác.
Phó giám đốc Bảo tàng Hà Tĩnh nhận định rằng lũy đá cổ Kỳ Anh hiện chỉ được bảo tồn và chưa thể phát huy hết các giá trị văn hóa, du lịch. Ông nhấn mạnh rằng việc xây dựng hành lang và đường bao quanh, để tạo điều kiện thuận lợi cho khách tham quan, là cần thiết. Đồng thời, các cấp quản lý văn hóa cần tăng cường quảng bá và đầu tư kinh phí để người dân hiểu về giá trị khoa học và di sản của thành lũy.
Đức Hùng